ابوالقاسم حمید بن زیاد نینواییحُمَیْد بن زیاد، حُمَیْد بن زیاد، فقیه و محدّث امامی قرن سوم و چهارم است. ۱ - معرفیاز تاریخ تولد ، زادگاه، و جزئیات زندگی وی اطلاعی در دست نیست. کنیه‌اش ابوالقاسم و در اصل کوفی بود، مدتی در سُورا (نزدیک شهر حِلّه ) سکنا گزید و سپس به نینوا (قریه‌ای در نزدیکی کربلا ) رفت. [۱]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۳۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۲]
عنایة‌اللّه قهپائی، مجمع‌الرجال، ج۲، ص۲۴۴، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
۲ - مشایخ رواییبه تصریح شرح‌حال‌نویسان، حمید از افراد بسیاری حدیث شنید، از جمله احمدبن محمدبن رَباح، حسن‌بن محمدبن سَماعة (متوفی ۲۶۳)، حسن‌بن موسی خَشّاب (زنده در ۲۶۰)، عُبیداللّه‌بن احمد نَهیکی (محدّث قرن سوم)، حسن‌بن محمد کِندی، و ابراهیم‌بن سلیمان نَهْمی. [۴]
محمدبن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، ج۱، ص۳۸ـ۳۹، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
[۵]
سید ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۸۹.
۳ - عقیدههرچند حمید از بزرگان فرقه واقفه / واقفیه و از آخرین چهره‌های سرشناس این گروه بوده، ولی مورد وثوق رجالیان امامی است. وی را به وسعت علم و کثرت آثار ستوده‌اند. [۶]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۳۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۴ - شاگردان حدیثیوی همچنین راوی بسیاری از کتب و اصول اصحاب امامیه بود و به همین جهت، نام او در سلسله اسنادِ روایات بسیاری، در کتب معتبر شیعه آمده و محدّثان بزرگی از طریق او روایت کرده‌اند، از جمله محمدبن یعقوب کلینی ، علی‌بن ابراهیم قمی (زنده در ۳۰۷)، حسین‌بن علی بَزوفَری (زنده در ۳۵۲)، عبیداللّه‌بن ابوزید انباری، و حسن‌بن محمدبن عَلّان. برخی از این افراد، از جمله علی‌بن حاتِم قزوینی در ۳۰۶ و ابوالمفضل شیبانی در ۳۱۰، از او اجازه روایت دریافت کرده‌اند. [۱۱]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۳۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۲]
محمدبن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، ج۱، ص۱۱۵، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
[۱۴]
سید ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۸۹ـ۲۹۲.
۵ - درگذشتحمید را از معمرین دانسته و وفات وی را در ۳۱۰ ثبت کرده‌اند. [۱۵]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۳۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۷]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۱۴۸.
۶ - آثارحمیدبن زیاد آثار متعددی تألیف کرده از آن جمله: الجامع فی انواع الشرایع، الفرائض، الدَلائل، فَضْلُ العِلم وَ الْعُلماء، الخُمس، ذَمُّ مَنْ خالَفَ الْحَقَّ وَ اَهْلَهُ، النوادر، تاریخ الرجال، و من روی عن الصادق علیه‌السلام [۱۸]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۲۵۳.
[۱۹]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۷، ص۲۵۵.
[۲۰]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۸، ص۲۳۶.
[۲۱]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۰، ص۴۳.
[۲۲]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۶، ص۱۴۵.
[۲۳]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۶، ص۲۷۱.
[۲۴]
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون ج۱ـ۲ در حاجی‌خلیفه، ج ۱ ستون ۳۵۶.
. [۲۵]
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون ج۱ـ۲ در حاجی‌خلیفه، ج ۲ ستون ۲۹۳ـ ۲۹۵.
[۲۶]
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون ج۱ـ۲ در حاجی‌خلیفه، ج ۲ ستون ۲۹۷.
[۲۷]
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون ج۱ـ۲ در حاجی‌خلیفه، ج ۲ ستون ۳۴۶.
به گفته موحدی ابطحی [۲۸]
محمدعلی موحدی ابطحی، تهذیب المقال فی تنقیح کتاب الرجال للشیخ الجلیل ابی‌العباس احمدبن علی النجاشی، ج۵، ص۱۳۳ پانویس ۱، قم ۱۴۱۷.
دو کتاب اخیر از جمله منابع شیخ‌طوسی و نجاشی در تألیفِ آثار رجالی‌شان بوده است.۷ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة. (۲) ابن‌داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم. (۳) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون ج۱ـ۲ در حاجی‌خلیفه، چاپ. (۴) حرّعاملی، وسائل الشیعة. (۵) سید ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث. (۶) محمدبن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵. (۷) همو، الفهرست، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷. (۸) عنایة‌اللّه قهپائی، مجمع‌الرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم. (۹) محمد بن یعقوب کلینی، اصول الکافی. (۱۰) علامه مجلسی، بحار الانوار. (۱۱) محمدعلی موحدی ابطحی، تهذیب المقال فی تنقیح کتاب الرجال للشیخ الجلیل ابی‌العباس احمدبن علی النجاشی، قم ۱۴۱۷. (۱۲) احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حمید بن زیاد»، شماره۶۵۷۸. |